(Fragmenty książki De Virtute Militari J. M. Bocheńskiego, kapelana II Korpusu i uczestnika bitwy o Monte Cassino)
I. ZAŁOŻENIA ETYKI WOJSKOWEJ
1. Dopuszczalność wojny.
1. Przeciw dopuszczalności wojny wysuwa się ze strony tzw. pacyfistów
radykalnych głównie trzy grupy zarzutów. Mówi się najpierw, że jedyną rzeczywistością
jest człowiek, podczas gdy społeczeństwo jest fikcją; nie wolno zatem poświęcać
jednostki dla społeczeństwa; a że prowadząc wojnę właśnie takiego poświęcenia
się wymaga, wojna jest etycznie niedopuszczalna. Dalej, w imię tzw. uczuć humanitarnych
albo miłości bliźniego, twierdzi się, że nie wolno używać siły do załatwiania
swoich sporów z innymi; wojna, będąc właśnie stosowaniem takiej siły na wielką skalę,
jest więc przestępstwem. Wreszcie wysuwa się zarzut najważniejszy: życie
ludzkie ma być rzekomo najwyższą wartością; nie wolno więc niszczyć go pod żadnym
pozorem.
Wszystkie te zarzuty oparte są jednak na fałszywych przesłankach i
wskutek tego niczego nie dowodzą.
2. Najpierw nieprawdą jest, by społeczeństwo było fikcją, gdyż jest
ono rzeczywistością najzupełniej realną. Co prawda społeczeństwo nie jest rzeczą
(taką jak np. Giewont albo człowiek), ale niemniej stanowi coś rzeczywistego: zbiór
ludzi zespolonych realnymi relacjami. Społeczeństwo jest ukonstytuowane przez
te relacje, które łącząc ludzi w dążeniu do wspólnego celu (dobra wspólnego) daje
podstawę twierdzeniu, że społeczeństwo jest czymś więcej niż ludzie którzy na
nie się składają. Jako takie społeczeństwo ma własne prawa i w pewnych
okolicznościach może żądać, aby jego członkowie poświęcali własne interesy ze
względu na te prawa. Argument oparty na tej przesłance tym samym upada.
3. Równie chybiony jest argument powołujący się na tzw. uczucia
humanitarne i miłość. Uczucia same nie mogą stanowić miernika wartości
etycznych, gdyż uczucia są funkcjami psychiki niższej, posiadamy je wspólnie ze
zwierzętami, podczas gdy etyka obraca się w sferze ponaduczuciowej. Gdybyśmy
mieli w etyce kierować się uczuciami, w ogóle żadnej etyki nie można by
podtrzymywać, gdyż uczucia bywają różne i zmienne u różnych ludzi. Jest zresztą
rzeczą oczywistą, że często uczucia są sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem,
etycznym - tak np. uczucie litości u matki, która wzdraga się przed ukaraniem
dziecka, choć to ukaranie jest ze względu na jego dobro konieczne.
Jeśli natomiast chodzi o miłość, zachodzą u pacyfistów aż dwa
nieporozumienia. Z jednej strony mieszają oni miłość chrześcijańską, o której
tu mowa, z jakimś tkliwym uczuciem miłości - podczas gdy miłość jest
nastawieniem woli na dobro bliźniego, działać może zatem nawet wbrew uczuciom,
twardo i bezwzględnie. Po wtóre, pacyfiści słusznie twierdzą, że miłość w
pewnych okolicznościach skłania do niedochodzenia praw własnych, ale najzupełniej
bezpodstawnie przenoszą tę zasadę na prawa cudze. Otóż nieprawdą jest by należało,
a nawet wolno było, w imię miłości zrzekać się praw nie naszych, ale innych osób,
za które jesteśmy odpowiedzialni. Tak np. ojcu, który widzi, że życiu jego
dziecka grozi śmierć z ręki bandyty, nie wolno zrzekać się prawa obrony jego życia,
co więcej ma on właśnie w imię miłości ścisły obowiązek strzelić do napastnika.
Tym samym i ta argumentacja radykalnego pacyfizmu upada.
4. Bezpodstawny jest wreszcie trzeci argument, wychodzący z założenia,
że życie ludzkie jest najwyższą wartością. Takie założenie wynika ze skrajnie
materialistycznego i indywidualistycznego poglądu na świat, poglądu, przed którym
wzdraga się zdrowy rozum etyczny. Zawiera on również podwójny błąd. Najpierw
nieprawdą jest, by cokolwiek ludzkiego stanowiło wartość najwyższą: każda etyka
zakłada, że człowiek istnieje i ma działać dla wyższych, absolutnych i boskich
wartości. Po wtóre, nawet w obrębie wartości ludzkich za najwyższe dobro nie może
być uważane życie doczesne, gdyż człowiek posiada nieśmiertelnego ducha, którego
życie pozagrobowe jest znacznie ważniejsze od życia na ziemi. Istnieją natomiast
różne wartości wyższe niż życie ziemskie indywidualnego człowieka. Taką wartością
jest najpierw życie duchowe jego narodu, tj. jego wiara i kultura. Jest nią dalej
samo życie doczesne społeczeństwa, gdyż człowiek stanowi część społeczeństwa
pod względem ciała, i powinien się za nie poświęcić. Wreszcie życie poszczególnych
obywateli zagrożonych przez nieprzyjaciela wymaga odparcia go nawet kosztem życia
napastnika. Nie jest wykluczone również, że nawet dobra gospodarcze mogą w
pewnych okolicznościach być bronione orężem: tak np. w krajach, które
nieprzyjaciel stara się zepchnąć w skrajną nędzę, z której większość obywateli
pędzić musi życie okrutne, przedwcześnie skrócone, w tych wszystkich okolicznościach
wolno i trzeba narazić siebie w obronie owych wartości. Tym bardziej wolno
skierować broń na nieprzyjaciela, który tym wartościom zagraża.
A więc i trzecia grupa argumentów radykalnego pacyfizmu upada.
5. Obok pacyfistów radykalnych występują przeciw dopuszczalności wojny
także myśliciele, którzy przyznają wprawdzie, że w zasadzie wojna byłaby
dopuszczalna pod pewnymi warunkami, że jednak te warunki nigdy się nie spełniają,
albo przynajmniej, że w czasach obecnych nie mogą się spełnić. Istnieje
mianowicie ogólna norma etyczna, według której nawet zasadniczo dozwolonej
czynności nie wolno wykonać, o ile jej wynikiem będzie zło nieproporcjonalnie
większe od uzyskanego przez nią dobra, tj. o ile wartości dodatnie zniszczone
przez tę czynność są znacznie większe od wartości uzyskanych. Tak np. nie wolno
zabijać człowieka, aby odzyskać parę groszy, choćby on nam te grosze bezprawnie
zabrał itp. Otóż według pewnych myślicieli wojna powoduje zawsze więcej szkód
niż przynosi korzyści i to zarówno pod względem materialnym, jak i moralnym. Pod
względem materialnym, gdyż koszty jej przekraczają znacznie najwyższe nawet
zyski i kontrybucje wojenne: pod względem moralnym, gdyż wynikiem wojny jest
ruina duchowa milionów ludzi i ogólny upadek etycznego poziomu kraju. Wobec
tego wojna w praktyce jest zawsze niedopuszczalna.
I ten argument nie jest jednak przekonywujący. Wojny nie toczy się najpierw
nigdy wyłącznie o wartości materialne, a przynajmniej nie wolno takiej wojny
toczyć; czy więc koszty wojny są większe czy mniejsze od zysków ekonomicznych,
jest dla etyki sprawą dość obojętną. Natomiast jeśli chodzi o straty moralne,
przesłanka założona przez omawiany kierunek nie jest wcale oczywista: nie
wydaje się pewne, że zdziczenie moralne, które istotnie obserwujemy stale po większych
wojnach, było właśnie wynikiem samej wojny; prawdopodobnie jest w dużej mierze
tylko przejawieniem się na zewnątrz rzeczywistego stanu etyki w danym społeczeństwie.
Skądinąd nie ulega wątpliwości, że wojna jest szkołą bardzo wysokich cnót, i że
wielu ludzi wychodzi z niej moralnie podniesionych, a nie poniżonych. Po
trzecie, nie jest wcale oczywiste, że zdziczenie powojenne (względne zresztą,
jak powiedzieliśmy) jest gorsze od tego, co by mogło wystąpić w razie zajęcia
kraju przez nieprzyjaciela, przynajmniej w pewnych okolicznościach, których tak
wiele było np. w dziejach Polski (Tatarzy, Turcy, Bolszewicy).
Nie można więc twierdzić, że warunki konieczne do prowadzenia wojny
zgodnie z zasadami etyki nigdy się nie sprawdzają.
6. Powyższe teoretyczne wywody objaśni może zastanowienie się nad
dwoma konkretnymi przykładami. Wyobraźmy sobie, że jakieś państwo jest zagrożone
podbiciem przez sąsiada, który głosi otwarcie, że uważa tylko swoich obywateli
za ludzi pełnowartościowych, a podbitą ludność zamierza najpierw obrócić w
rodzaj bydła roboczego, a następnie - wytępiwszy jej wiarę, sztukę i naukę - zniszczyć
ją za pomocą np. masowych sterylizacji. Drugi przykład: wyobraźmy sobie, że
nasze państwo zagrożone jest przez sąsiada, który zamierza, zająć jego
terytorium, wymordować znaczny odsetek obywateli, reszcie natomiast narzucić własną
obcą nam i może nawet niższą kulturę, połączoną z zupełnym zniszczeniem
wszelkich wartości duchowych podbitego narodu. W obu wypadkach zdrowy rozsądek
etyczny każe twierdzić, że obywatele zagrożonego państwa mają obowiązek narażać
własne życie, używać siły do obrony, strzelać do żołnierzy nieprzyjacielskich,
i to bez względu na skutki moralne, jakie po wojnie wyniknąć mogą w ich własnym
kraju, nie mówiąc już o materialnych. Bo wszystko byłoby gorsze od zezwolenia
na podbój. Kto tego nie widzi, jest moralnie ślepy i chory.
Istnieją zatem wypadki, w których wojna jest nie tylko dopuszczalna,
ale jest nawet ścisłym obowiązkiem.
2. Wojna słuszna.
1. Uzasadniliśmy w powyższych rozważaniach twierdzenie, że wojna może
być etycznie dopuszczalna; nie wynika z tego jednak, by była nią zawsze i wszędzie:
aby istniała moralna podstawa do toczenia wojny, muszą zachodzić okoliczności,
które nadają jej charakter wojny słusznej. Można je zgrupować około trzech
zasadniczych: słuszna sprawa, prawy zamiar i autorytet właściwej władzy.
2. Sprawa, o którą wojnę się toczy, musi być najpierw sprawą słuszną: stosunki
między państwami, jak i między jednostkami regulować powinna mianowicie najwyższa
zasada sprawiedliwości: „suum cuigue" - „każdemu to co mu się należy".
Nie wolno więc wypowiadać wojny w celu odebrania innemu narodowi czy państwu słusznie
należnych mu wartości i praw. Wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy, gdy
toczy się w imię własnego, przez innych nie zachowanego prawa, w tym znaczeniu
można powiedzieć, że tylko wojna obronna jest słuszna.
3. Trzeba jednak to powiedzenie dobrze rozumieć. Nie znaczy ono, by
nikomu nie wolno było wojny wypowiadać, gdyż często zdarzy się, że dla
zachowania czy zdobycia wartości, które naszemu państwu się należą, wypadnie właśnie
wojnę wszcząć. Tak np. wypowiedzenie przez Polskę wojny Turkom z 1683, było słuszne,
gdyż chodziło nie o odebranie innym ich praw, ale o zapewnienie poszanowania własnych.
Często zresztą wypowiedzenie wojny będzie konieczne ze względów bezpieczeństwa,
skoro oczywistym staje się, że nieprzyjaciel wojnę wypowie sam, gdy nadejdzie
dogodniejsza dla niego sposobność, aby odebrać naszemu państwu słusznie mu należące
się wartości.
Po wtóre, nie trzeba mieszać obronnego charakteru wojny z defensywą strategiczną
i taktyczną. Bez względu mianowicie na cel, jaki państwo stawia sobie w wojnie,
a więc niezależnie od tego, czy chodzi w niej o obronę swojego stanu
posiadania, swoich praw, czy też o sprzeczne z etyką odebranie praw cudzych, naczelny
wódz i wojsko stawiać sobie muszą tylko jedno zadanie: zniszczenie żywej siły
wojsk nieprzyjacielskich, gdyż jest to koniecznym warunkiem osiągnięcia celu państwa.
Skoro więc wojna się już toczy, niezależnie od tego kto ją wypowiedział i
dlaczego, będzie nieraz potrzebne działanie zaczepne, także po stronie tego,
kto jest napadnięty. Napastnik w etycznym słowa znaczeniu to więc nie to samo,
co państwo wypowiadające wojnę, rozpoczynające kroki wojenne, ani tym bardziej
prowadzące ofensywę.
4. W praktyce konieczne jest stosowanie się do umów międzynarodowych. Ogólne
bezpieczeństwo świata wymaga, aby umowy były dotrzymywane, nawet, gdyby w
danych warunkach stały się już niesprawiedliwe. Mogą być oczywiście wyjątki od
tej zasady, gdy jakaś umowa staje się bardzo krzywdząca dla jednej ze stron;
ale nawet w tym wypadku państwo pokrzywdzone ma obowiązek użyć wszystkich środków
pokojowych, zanim przystąpi do wojny. Z reguły obowiązuje ścisłe wykonywanie
wszystkich umów. Rzecz jasna także, że na wojnie obowiązują również umowy
specjalnie zawarte na jej wypadek.
5. Z tym pierwszym warunkiem przedmiotowej słuszności wojny łączy się drugi,
etycznie również bardzo ważny: wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy,
gdy prowadzący wojnę mają prawy zamiar. Nie tylko przedmiotowo, ale i
podmiotowo, w sumieniu walczących, wojna powinna być słuszna: zarówno wodzowie
jak i żołnierze powinni mieć na celu wyłącznie uzyskanie dla swojej ojczyzny słusznie
jej należnych praw - a nie inne niższe motywy, jak chęć bezprawnego zysku,
zemsty itp. Zdarza się mianowicie, że wojnę ktoś rozpoczyna w imię zupełnie słusznych
żądań, ale ubocznie chciałby przekroczyć swoje uprawnienia i w razie zwycięstwa
postąpić jak rozbójnik. Słuszność podmiotowa jest więc istotnym warunkiem
sprawiedliwej wojny.
6. Trzecim warunkiem słuszności wojny jest prowadzenie jej przez
prawowitą władzę. Nikomu innemu wojny wszczynać, ani prowadzić nie wolno, z tej
prostej przyczyny, że wojnę toczy państwo, a nie poszczególne jednostki - a
podejmować tak ważną decyzję w sprawach państwowych mogą oczywiście tylko ci,
którzy w nim posiadają władzę i są za nie odpowiedzialni. Powyższa zasada ważna
jest także ze względu na bezpieczeństwo stosunków międzynarodowych. Dzięki jej
zachowaniu wszyscy wiedzą, że wojna i pokój zależą nie od porywów jednostek i tłumów,
ale tylko od woli określonej grupy odpowiedzialnych za całość przedstawicieli
państwa. Znacznie trudniejsza jest sprawa, nawiasem mówiąc, gdy chodzi nie o
wojny w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale o tak zwane wojny domowe i rewolucje.
Wówczas określenie, kiedy czyn zbrojny jest etycznie dopuszczalny, natrafia na
znaczne trudności. To zagadnienie nas tutaj jednak nie zajmuje, gdyż omawiamy
wyłącznie etykę wojny międzypaństwowej.
7. Na uwagę zasługuje pod tym względem ważna zasada etyczna, głosząca że
do rozstrzygania czy dana wojna jest słuszna, powołani są w zwykłych warunkach
tylko ludzie stojący na czele państwa, a nie żołnierze, wyjąwszy wypadek zupełnej
oczywistości, że wojna jest niesłuszna. Wynika stąd, że żołnierz niemal zawsze
idzie w bój z czystym sumieniem. Nawet gdyby wojna była niesłuszna,
odpowiedzialność ponoszą za nią rządzący - dopóki sprawa nie jest oczywista żołnierz
ma nie tylko prawo, ale i obowiązek słuchać i bić się. Mówiąc „żołnierz" mamy
tutaj na myśli (podobnie jak w całej książce) nie tylko szeregowców, ale także
oficerów.
8. Obok wyrażenia „wojna słuszna” występuje często także zwrot „wojna święta".
Aby nadać temu wyrażeniu poprawne znaczenie, należy pamiętać, że etyka
katolicka nie uznaje różnicy między normami religijnymi a etycznymi: każda
norma religijna jest normą etyczną (gdyż nakłada pewne obowiązki) i na odwrót,
każda norma etyczna jest w pewnym tego słowa znaczeniu normą religijną (gdyż opiera
się w ostatecznej analizie na myśli i prawie Boga). W tym więc szerokim
znaczeniu każda wojna słuszna jest święta i istnieje sankcja religijna (pozagrobowa)
dla norm nią rządzących.
Wśród obowiązków, które etyka omawia istnieje jednak pewna grupa mająca
za przedmiot Boga, względnie Jego cześć. Te sprawności i związane z nimi normy
można nazwać „religijnymi" w ściślejszym słowa znaczeniu, czyli „świętymi".
Wynikają z nich jednak dwa rodzaje czynów: jedne bezpośrednio (tak np. ze
sprawności religii wynika bezpośrednio modlitwa), inne pośrednio (np. z wiary
wynika miłosierdzie). Czyny wojenne nie wynikają bezpośrednio z żadnej ze
sprawności religijnych, w ścisłym słowa znaczeniu nie mogą więc być nazwane „świętymi",
tj. żadna wojna nie jest „święta" w najściślejszym znaczeniu słowa: Natomiast
niektóre wojny prowadzi się dla obrony praw boskich i wolności spełniania obowiązków
religijnych. Te wojny są więc święte nie tylko w znaczeniu najogólniejszym, jak
każdy czyn etyczny, ale w jakimś znaczeniu bliższym ścisłemu, choć z nim się nie
pokrywającym, w tym też znaczeniu możemy powiedzieć, że wojną świętą była wojna
prowadzona przez Polskę z Rosją w 1919-20 r.
Józef Maria Bocheński OP
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz