Wojna dopuszczalna i wojna słuszna

(Fragmenty książki De Virtute Militari J. M. Bocheńskiego, kapelana II Korpusu i uczestnika bitwy o Monte Cassino)

 

I. ZAŁOŻENIA ETYKI WOJSKOWEJ

1. Dopuszczalność wojny.

1. Przeciw dopuszczalności wojny wysuwa się ze strony tzw. pacyfistów radykalnych głównie trzy grupy zarzutów. Mówi się najpierw, że jedyną rzeczywistością jest człowiek, podczas gdy społeczeństwo jest fikcją; nie wolno zatem poświęcać jednostki dla społeczeństwa; a że prowadząc wojnę właśnie takiego poświęcenia się wymaga, wojna jest etycznie niedopuszczalna. Dalej, w imię tzw. uczuć humanitarnych albo miłości bliźniego, twierdzi się, że nie wolno używać siły do załatwiania swoich sporów z innymi; wojna, będąc właśnie stosowaniem takiej siły na wielką skalę, jest więc przestępstwem. Wreszcie wysuwa się zarzut najważniejszy: życie ludzkie ma być rzekomo najwyższą wartością; nie wolno więc niszczyć go pod żadnym pozorem.

Wszystkie te zarzuty oparte są jednak na fałszywych przesłankach i wskutek tego niczego nie dowodzą.

2. Najpierw nieprawdą jest, by społeczeństwo było fikcją, gdyż jest ono rzeczywistością najzupełniej realną. Co prawda społeczeństwo nie jest rzeczą (taką jak np. Giewont albo człowiek), ale niemniej stanowi coś rzeczywistego: zbiór ludzi zespolonych realnymi relacjami. Społeczeństwo jest ukonstytuowane przez te relacje, które łącząc ludzi w dążeniu do wspólnego celu (dobra wspólnego) daje podstawę twierdzeniu, że społeczeństwo jest czymś więcej niż ludzie którzy na nie się składają. Jako takie społeczeństwo ma własne prawa i w pewnych okolicznościach może żądać, aby jego członkowie poświęcali własne interesy ze względu na te prawa. Argument oparty na tej przesłance tym samym upada.

3. Równie chybiony jest argument powołujący się na tzw. uczucia humanitarne i miłość. Uczucia same nie mogą stanowić miernika wartości etycznych, gdyż uczucia są funkcjami psychiki niższej, posiadamy je wspólnie ze zwierzętami, podczas gdy etyka obraca się w sferze ponaduczuciowej. Gdybyśmy mieli w etyce kierować się uczuciami, w ogóle żadnej etyki nie można by podtrzymywać, gdyż uczucia bywają różne i zmienne u różnych ludzi. Jest zresztą rzeczą oczywistą, że często uczucia są sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem, etycznym - tak np. uczucie litości u matki, która wzdraga się przed ukaraniem dziecka, choć to ukaranie jest ze względu na jego dobro konieczne.

Jeśli natomiast chodzi o miłość, zachodzą u pacyfistów aż dwa nieporozumienia. Z jednej strony mieszają oni miłość chrześcijańską, o której tu mowa, z jakimś tkliwym uczuciem miłości - podczas gdy miłość jest nastawieniem woli na dobro bliźniego, działać może zatem nawet wbrew uczuciom, twardo i bezwzględnie. Po wtóre, pacyfiści słusznie twierdzą, że miłość w pewnych okolicznościach skłania do niedochodzenia praw własnych, ale najzupełniej bezpodstawnie przenoszą tę zasadę na prawa cudze. Otóż nieprawdą jest by należało, a nawet wolno było, w imię miłości zrzekać się praw nie naszych, ale innych osób, za które jesteśmy odpowiedzialni. Tak np. ojcu, który widzi, że życiu jego dziecka grozi śmierć z ręki bandyty, nie wolno zrzekać się prawa obrony jego życia, co więcej ma on właśnie w imię miłości ścisły obowiązek strzelić do napastnika.

Tym samym i ta argumentacja radykalnego pacyfizmu upada.

4. Bezpodstawny jest wreszcie trzeci argument, wychodzący z założenia, że życie ludzkie jest najwyższą wartością. Takie założenie wynika ze skrajnie materialistycznego i indywidualistycznego poglądu na świat, poglądu, przed którym wzdraga się zdrowy rozum etyczny. Zawiera on również podwójny błąd. Najpierw nieprawdą jest, by cokolwiek ludzkiego stanowiło wartość najwyższą: każda etyka zakłada, że człowiek istnieje i ma działać dla wyższych, absolutnych i boskich wartości. Po wtóre, nawet w obrębie wartości ludzkich za najwyższe dobro nie może być uważane życie doczesne, gdyż człowiek posiada nieśmiertelnego ducha, którego życie pozagrobowe jest znacznie ważniejsze od życia na ziemi. Istnieją natomiast różne wartości wyższe niż życie ziemskie indywidualnego człowieka. Taką wartością jest najpierw życie duchowe jego narodu, tj. jego wiara i kultura. Jest nią dalej samo życie doczesne społeczeństwa, gdyż człowiek stanowi część społeczeństwa pod względem ciała, i powinien się za nie poświęcić. Wreszcie życie poszczególnych obywateli zagrożonych przez nieprzyjaciela wymaga odparcia go nawet kosztem życia napastnika. Nie jest wykluczone również, że nawet dobra gospodarcze mogą w pewnych okolicznościach być bronione orężem: tak np. w krajach, które nieprzyjaciel stara się zepchnąć w skrajną nędzę, z której większość obywateli pędzić musi życie okrutne, przedwcześnie skrócone, w tych wszystkich okolicznościach wolno i trzeba narazić siebie w obronie owych wartości. Tym bardziej wolno skierować broń na nieprzyjaciela, który tym wartościom zagraża.

A więc i trzecia grupa argumentów radykalnego pacyfizmu upada.

5. Obok pacyfistów radykalnych występują przeciw dopuszczalności wojny także myśliciele, którzy przyznają wprawdzie, że w zasadzie wojna byłaby dopuszczalna pod pewnymi warunkami, że jednak te warunki nigdy się nie spełniają, albo przynajmniej, że w czasach obecnych nie mogą się spełnić. Istnieje mianowicie ogólna norma etyczna, według której nawet zasadniczo dozwolonej czynności nie wolno wykonać, o ile jej wynikiem będzie zło nieproporcjonalnie większe od uzyskanego przez nią dobra, tj. o ile wartości dodatnie zniszczone przez tę czynność są znacznie większe od wartości uzyskanych. Tak np. nie wolno zabijać człowieka, aby odzyskać parę groszy, choćby on nam te grosze bezprawnie zabrał itp. Otóż według pewnych myślicieli wojna powoduje zawsze więcej szkód niż przynosi korzyści i to zarówno pod względem materialnym, jak i moralnym. Pod względem materialnym, gdyż koszty jej przekraczają znacznie najwyższe nawet zyski i kontrybucje wojenne: pod względem moralnym, gdyż wynikiem wojny jest ruina duchowa milionów ludzi i ogólny upadek etycznego poziomu kraju. Wobec tego wojna w praktyce jest zawsze niedopuszczalna.

I ten argument nie jest jednak przekonywujący. Wojny nie toczy się najpierw nigdy wyłącznie o wartości materialne, a przynajmniej nie wolno takiej wojny toczyć; czy więc koszty wojny są większe czy mniejsze od zysków ekonomicznych, jest dla etyki sprawą dość obojętną. Natomiast jeśli chodzi o straty moralne, przesłanka założona przez omawiany kierunek nie jest wcale oczywista: nie wydaje się pewne, że zdziczenie moralne, które istotnie obserwujemy stale po większych wojnach, było właśnie wynikiem samej wojny; prawdopodobnie jest w dużej mierze tylko przejawieniem się na zewnątrz rzeczywistego stanu etyki w danym społeczeństwie. Skądinąd nie ulega wątpliwości, że wojna jest szkołą bardzo wysokich cnót, i że wielu ludzi wychodzi z niej moralnie podniesionych, a nie poniżonych. Po trzecie, nie jest wcale oczywiste, że zdziczenie powojenne (względne zresztą, jak powiedzieliśmy) jest gorsze od tego, co by mogło wystąpić w razie zajęcia kraju przez nieprzyjaciela, przynajmniej w pewnych okolicznościach, których tak wiele było np. w dziejach Polski (Tatarzy, Turcy, Bolszewicy).

Nie można więc twierdzić, że warunki konieczne do prowadzenia wojny zgodnie z zasadami etyki nigdy się nie sprawdzają.

6. Powyższe teoretyczne wywody objaśni może zastanowienie się nad dwoma konkretnymi przykładami. Wyobraźmy sobie, że jakieś państwo jest zagrożone podbiciem przez sąsiada, który głosi otwarcie, że uważa tylko swoich obywateli za ludzi pełnowartościowych, a podbitą ludność zamierza najpierw obrócić w rodzaj bydła roboczego, a następnie - wytępiwszy jej wiarę, sztukę i naukę - zniszczyć ją za pomocą np. masowych sterylizacji. Drugi przykład: wyobraźmy sobie, że nasze państwo zagrożone jest przez sąsiada, który zamierza, zająć jego terytorium, wymordować znaczny odsetek obywateli, reszcie natomiast narzucić własną obcą nam i może nawet niższą kulturę, połączoną z zupełnym zniszczeniem wszelkich wartości duchowych podbitego narodu. W obu wypadkach zdrowy rozsądek etyczny każe twierdzić, że obywatele zagrożonego państwa mają obowiązek narażać własne życie, używać siły do obrony, strzelać do żołnierzy nieprzyjacielskich, i to bez względu na skutki moralne, jakie po wojnie wyniknąć mogą w ich własnym kraju, nie mówiąc już o materialnych. Bo wszystko byłoby gorsze od zezwolenia na podbój. Kto tego nie widzi, jest moralnie ślepy i chory.

Istnieją zatem wypadki, w których wojna jest nie tylko dopuszczalna, ale jest nawet ścisłym obowiązkiem.

2. Wojna słuszna.

1. Uzasadniliśmy w powyższych rozważaniach twierdzenie, że wojna może być etycznie dopuszczalna; nie wynika z tego jednak, by była nią zawsze i wszędzie: aby istniała moralna podstawa do toczenia wojny, muszą zachodzić okoliczności, które nadają jej charakter wojny słusznej. Można je zgrupować około trzech zasadniczych: słuszna sprawa, prawy zamiar i autorytet właściwej władzy.

2. Sprawa, o którą wojnę się toczy, musi być najpierw sprawą słuszną: stosunki między państwami, jak i między jednostkami regulować powinna mianowicie najwyższa zasada sprawiedliwości: „suum cuigue" - „każdemu to co mu się należy". Nie wolno więc wypowiadać wojny w celu odebrania innemu narodowi czy państwu słusznie należnych mu wartości i praw. Wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy, gdy toczy się w imię własnego, przez innych nie zachowanego prawa, w tym znaczeniu można powiedzieć, że tylko wojna obronna jest słuszna.

3. Trzeba jednak to powiedzenie dobrze rozumieć. Nie znaczy ono, by nikomu nie wolno było wojny wypowiadać, gdyż często zdarzy się, że dla zachowania czy zdobycia wartości, które naszemu państwu się należą, wypadnie właśnie wojnę wszcząć. Tak np. wypowiedzenie przez Polskę wojny Turkom z 1683, było słuszne, gdyż chodziło nie o odebranie innym ich praw, ale o zapewnienie poszanowania własnych. Często zresztą wypowiedzenie wojny będzie konieczne ze względów bezpieczeństwa, skoro oczywistym staje się, że nieprzyjaciel wojnę wypowie sam, gdy nadejdzie dogodniejsza dla niego sposobność, aby odebrać naszemu państwu słusznie mu należące się wartości.

Po wtóre, nie trzeba mieszać obronnego charakteru wojny z defensywą strategiczną i taktyczną. Bez względu mianowicie na cel, jaki państwo stawia sobie w wojnie, a więc niezależnie od tego, czy chodzi w niej o obronę swojego stanu posiadania, swoich praw, czy też o sprzeczne z etyką odebranie praw cudzych, naczelny wódz i wojsko stawiać sobie muszą tylko jedno zadanie: zniszczenie żywej siły wojsk nieprzyjacielskich, gdyż jest to koniecznym warunkiem osiągnięcia celu państwa. Skoro więc wojna się już toczy, niezależnie od tego kto ją wypowiedział i dlaczego, będzie nieraz potrzebne działanie zaczepne, także po stronie tego, kto jest napadnięty. Napastnik w etycznym słowa znaczeniu to więc nie to samo, co państwo wypowiadające wojnę, rozpoczynające kroki wojenne, ani tym bardziej prowadzące ofensywę.

4. W praktyce konieczne jest stosowanie się do umów międzynarodowych. Ogólne bezpieczeństwo świata wymaga, aby umowy były dotrzymywane, nawet, gdyby w danych warunkach stały się już niesprawiedliwe. Mogą być oczywiście wyjątki od tej zasady, gdy jakaś umowa staje się bardzo krzywdząca dla jednej ze stron; ale nawet w tym wypadku państwo pokrzywdzone ma obowiązek użyć wszystkich środków pokojowych, zanim przystąpi do wojny. Z reguły obowiązuje ścisłe wykonywanie wszystkich umów. Rzecz jasna także, że na wojnie obowiązują również umowy specjalnie zawarte na jej wypadek.

5. Z tym pierwszym warunkiem przedmiotowej słuszności wojny łączy się drugi, etycznie również bardzo ważny: wojna jest etycznie dopuszczalna tylko wtedy, gdy prowadzący wojnę mają prawy zamiar. Nie tylko przedmiotowo, ale i podmiotowo, w sumieniu walczących, wojna powinna być słuszna: zarówno wodzowie jak i żołnierze powinni mieć na celu wyłącznie uzyskanie dla swojej ojczyzny słusznie jej należnych praw - a nie inne niższe motywy, jak chęć bezprawnego zysku, zemsty itp. Zdarza się mianowicie, że wojnę ktoś rozpoczyna w imię zupełnie słusznych żądań, ale ubocznie chciałby przekroczyć swoje uprawnienia i w razie zwycięstwa postąpić jak rozbójnik. Słuszność podmiotowa jest więc istotnym warunkiem sprawiedliwej wojny.

6. Trzecim warunkiem słuszności wojny jest prowadzenie jej przez prawowitą władzę. Nikomu innemu wojny wszczynać, ani prowadzić nie wolno, z tej prostej przyczyny, że wojnę toczy państwo, a nie poszczególne jednostki - a podejmować tak ważną decyzję w sprawach państwowych mogą oczywiście tylko ci, którzy w nim posiadają władzę i są za nie odpowiedzialni. Powyższa zasada ważna jest także ze względu na bezpieczeństwo stosunków międzynarodowych. Dzięki jej zachowaniu wszyscy wiedzą, że wojna i pokój zależą nie od porywów jednostek i tłumów, ale tylko od woli określonej grupy odpowiedzialnych za całość przedstawicieli państwa. Znacznie trudniejsza jest sprawa, nawiasem mówiąc, gdy chodzi nie o wojny w ścisłym tego słowa znaczeniu, ale o tak zwane wojny domowe i rewolucje. Wówczas określenie, kiedy czyn zbrojny jest etycznie dopuszczalny, natrafia na znaczne trudności. To zagadnienie nas tutaj jednak nie zajmuje, gdyż omawiamy wyłącznie etykę wojny międzypaństwowej.

7. Na uwagę zasługuje pod tym względem ważna zasada etyczna, głosząca że do rozstrzygania czy dana wojna jest słuszna, powołani są w zwykłych warunkach tylko ludzie stojący na czele państwa, a nie żołnierze, wyjąwszy wypadek zupełnej oczywistości, że wojna jest niesłuszna. Wynika stąd, że żołnierz niemal zawsze idzie w bój z czystym sumieniem. Nawet gdyby wojna była niesłuszna, odpowiedzialność ponoszą za nią rządzący - dopóki sprawa nie jest oczywista żołnierz ma nie tylko prawo, ale i obowiązek słuchać i bić się. Mówiąc „żołnierz" mamy tutaj na myśli (podobnie jak w całej książce) nie tylko szeregowców, ale także oficerów.

8. Obok wyrażenia „wojna słuszna” występuje często także zwrot „wojna święta". Aby nadać temu wyrażeniu poprawne znaczenie, należy pamiętać, że etyka katolicka nie uznaje różnicy między normami religijnymi a etycznymi: każda norma religijna jest normą etyczną (gdyż nakłada pewne obowiązki) i na odwrót, każda norma etyczna jest w pewnym tego słowa znaczeniu normą religijną (gdyż opiera się w ostatecznej analizie na myśli i prawie Boga). W tym więc szerokim znaczeniu każda wojna słuszna jest święta i istnieje sankcja religijna (pozagrobowa) dla norm nią rządzących.

Wśród obowiązków, które etyka omawia istnieje jednak pewna grupa mająca za przedmiot Boga, względnie Jego cześć. Te sprawności i związane z nimi normy można nazwać „religijnymi" w ściślejszym słowa znaczeniu, czyli „świętymi". Wynikają z nich jednak dwa rodzaje czynów: jedne bezpośrednio (tak np. ze sprawności religii wynika bezpośrednio modlitwa), inne pośrednio (np. z wiary wynika miłosierdzie). Czyny wojenne nie wynikają bezpośrednio z żadnej ze sprawności religijnych, w ścisłym słowa znaczeniu nie mogą więc być nazwane „świętymi", tj. żadna wojna nie jest „święta" w najściślejszym znaczeniu słowa: Natomiast niektóre wojny prowadzi się dla obrony praw boskich i wolności spełniania obowiązków religijnych. Te wojny są więc święte nie tylko w znaczeniu najogólniejszym, jak każdy czyn etyczny, ale w jakimś znaczeniu bliższym ścisłemu, choć z nim się nie pokrywającym, w tym też znaczeniu możemy powiedzieć, że wojną świętą była wojna prowadzona przez Polskę z Rosją w 1919-20 r.

 

Józef Maria Bocheński OP

Kto mordował w Katyniu?

Kto mordował w Katyniu

Zabójcy przyjechali z Moskwy do Kalinina - przed rewolucją noszącego nazwę Tweru - specjalną salonką. Na czele grupy stał ponury czekista Wasilij Błochin, najsłynniejszy kat w historii Związku Sowieckiego.

Towarzyszyli mu Nikołaj Siniegubow i Michaił Kriwienko. Przywieźli walizkę pełną pistoletów Walthera, amunicję i kilka skrzynek wódki. Praca, którą mieli wykonać, wymagała bowiem dużej ilości alkoholu. Pracą tą było zamordowanie 6,3 tysiąca ludzi.

Na mnie zrobiło niesamowite wrażenie, gdy po raz pierwszy weszli do mnie do gabinetu. Błochin, Siniegubow i Kriwienko. „No chodźmy, zaczniemy, idziemy!” - zeznał w 1991 roku Dmitrij Tokariew, były szef NKWD w Kalininie. - Tak więc poszliśmy. I wówczas zobaczyłem całą tę grozę. Błochin włożył swoją odzież specjalną: brązową skórzaną czapkę, długi skórzany brązowy fartuch, skórzane brązowe rękawice z mankietami powyżej łokci. Na mnie wywarło to olbrzymie wrażenie. Zobaczyłem kata.

W nocy 5 kwietnia 1940 roku w gmachu NKWD przy ulicy Sowieckiej 6 rozpoczął się masowy mord. Zabójcy działali metodycznie, spokojnie, rutynowo. Niczym na taśmie produkcyjnej.

Polscy jeńcy - żołnierze KOP-u, policjanci, żandarmi - byli pojedynczo wywoływani z cel. Następnie strażnicy prowadzili ich do, znajdującej się w każdej większej instytucji sowieckiej, świetlicy leninowskiej. Było to miejsce, w którym na ścianie wisiała gazetka ścienna, znajdowało się popiersie pierwszego wodza rewolucji, stał regał z komunistyczną literaturą.

Tam skazanych pytano o nazwisko, imię ojca i datę urodzenia. Po potwierdzeniu danych strażnik zakuwał ich w kajdanki. Pojedynczo wyprowadzano ich do sąsiedniej celi, gdzie czekał kat. Po przekroczeniu drzwi oprawca bez uprzedzenia przystawiał ofierze lufę do potylicy i naciskał spust. Huk wystrzału - i koniec. Nie ma człowieka. W kolejce czeka następny.

Gdy Polak padał martwy na ziemię, do świetlicy leninowskiej wprowadzano już następnego skazańca. I cała procedura się powtarzała. Od zmierzchu do świtu. Aby kolejni mordowani nie słyszeli strzałów, Błochin kazał obić drzwi i ściany katowni grubą warstwą wojłoku.

(…)

Jednej nocy w Kalininie odbywało się około 300 egzekucji. Tyle wynosiła „norma”. Pierwszej nocy pod lufy dostarczono 343 Polaków, ale okazało się, że to zbyt wiele. Mordercy przecenili swoje możliwości - noc była zbyt krótka.

Ostatnich ludzi musieli mordować więc w pośpiechu, przy świetle dziennym. A to groziło dekonspiracją. Cała operacja odbywała się bowiem w ścisłej tajemnicy. Błochin zdecydował więc nieco obniżyć „normę”. W efekcie, aby zgładzić ponad 6 tysięcy ludzi, enkawudziści potrzebowali ponad półtora miesiąca. 22 maja było po wszystkim.

Bankiet w salonce

Trójka przybyłych z Moskwy zawodowych katów nie była w stanie zamordować wszystkich Polaków. Do wykonania zadania potrzebni byli członkowie miejscowego aparatu. I to wielu. Nawet w czasie Wielkiego Terroru lat 1937-1938 NKWD nie mordowało bowiem w tak szybkim tempie tak wielu ludzi.

Naprędce skompletowano więc „specgrupę”, która miała wykonać zadanie. W jej skład weszli oficerowie śledczy, strażnicy więzienni, kierownik garażu i zwykli kierowcy. A także pracownicy biurowi. W sumie około trzydziestu ludzi. Zostali oni wytypowani przez szefa kadr NKWD w Kalininie, niejakiego Borisowa.

Choć formalnie mordowanie ludzi nie leżało w obowiązkach pracowników NKWD niższego stopnia, w praktyce odmówić nie mogli.

Jeszcze w marcu 1940 roku na specjalnej odprawie szefów trzech obwodowych NKWD - kalinińskiego, smoleńskiego i charkowskiego - Bogdan Kołubow wydał wyraźną instrukcję, że po zakończeniu operacji nie powinno się pozostawić żadnego świadka, który sam nie byłby zaangażowany w mordowanie. Żadnego „nie splamionego”.

(…) Większość funkcjonariuszy kalinińskiego NKWD nie miała większych oporów przed mordowaniem bezbronnych polskich jeńców.

Motywem mogła być oczywiście fanatyczna wiara w komunistyczne idee lub wrodzony sadyzm. Z reguły jednak bodźcem była obietnica gratyfikacji finansowej. A także odbywające się po wymordowaniu każdej partii jeńców sute libacje. Dla zabiedzonych ludzi sowieckich była to nie lada pokusa.

Na krótko przed świtaniem, gdy zamordowano ostatniego Polaka, Błochin zbierał od zabójców pistolety i sprawdzał ich stan techniczny. Broń szybko się zużywała i dlatego właśnie oprawcy przywieźli z Moskwy całą walizkę waltherów.

Następnie - jako nagrodę za dobrze wykonane zadanie - Błochin rozdawał luksusową zakąskę i rozlewał wódkę. Najprawdopodobniej pito jednak również przed i podczas zabijania. Jedzenie pobierano zaś wieczorem z resortowej stołówki. Kiełbasę, jesiotra, białe bułki.

Alkohol dawał zabójcom niezbędne znieczulenie, pozwalał stłumić grozę dokonywanego w piwnicach strasznego mordu. I ułatwiał wykonanie ostatniej części operacji. Nad ranem wszyscy biorący udział w mordach musieli bowiem usunąć ciała.

Wynosili je na więzienne podwórze, gdzie czekało już pięć-sześć ciężarówek krytych brezentem. Brezent ten później Błochin kazał spalić, a pokryte krwią i tkanką mózgową platformy ciężarówek starannie wyszorować.

Ciała wywożono do podmiejskiego letniska Miednoje. Tam zwalano je do masowego grobu (…) Gdy jeden z nich po latach chciał wykopać piwnicę na kartofle, otrzymał surowy zakaz. Powód był zrozumiały...

(…)

Wszyscy biorący udział w mordowaniu Polaków otrzymali nagrody pieniężne - równowartość miesięcznych poborów lub 800 rubli. W postsowieckich archiwach zachowały się listy nagrodzonych, stąd znamy ich tożsamość. Co ciekawe, pieniądze otrzymały nawet sekretarki, które po nocach mozolnie przepisywały na maszynie listy straconych.

(…)

W dwóch pozostałych miejscach, w których w 1940 roku mordowano polskich jeńców - Smoleńsku i Charkowie - operacja ta została przeprowadzona w podobny sposób. Tam także przyjechali „specjaliści” z Moskwy, którzy przejęli kontrolę nad lokalnym NKWD.

Nie oznacza to jednak, że nie było różnic. Na przykład smoleńskie NKWD mordowało nie tylko w piwnicy swej siedziby przy ulicy Dzierżyńskiego 13, ale również bezpośrednio nad dołami śmierci - na terenie ośrodka wypoczynkowego bezpieki w położonym pod miastem Katyniu. (…) To właśnie w Katyniu znaleziono ciała pokłute bagnetami, oprawcy skrępowali również część polskich oficerów pętlami zaciśniętymi wokół szyi i rąk. Poruszenie dłońmi skutkowało podduszeniem.

W Smoleńsku i Charkowie początkowo używano rewolwerów Nagant. Broń ta okazała się jednak niepraktyczna. Trzeba było bowiem wyznaczyć specjalnego człowieka do wyjmowania z bębenka łusek i ładowania nabojów, co przy liczbie ofiar i tempie, w jakim je mordowano, opóźniało całą procedurę.

Przestawiono się więc na zdecydowanie bardziej praktyczne walthery. Ich zaletą było również to, że szybko się nie nagrzewały i nie parzyły oprawców w ręce.

Istniały również pewne różnice w sposobie uśmiercania. O ile zbrodniarze w Smoleńsku/Katyniu i w Kalininie strzelali ofiarom w potylicę, o tyle w Charkowie celowali w kark - na wysokości dwóch-trzech pierwszych kręgów szyjnych.

Robiono to pod takim kątem, że pocisk, przerwawszy kręgi, wychodził okiem, jamą nosową lub ustami. „Zaletą” tego sposobu eksterminacji było mniejsze krwawienie z rany, a co za tym idzie - było mniej sprzątania. Oprawcy z morderczej taśmy produkcyjnej starali się „optymalizować” swoją pracę.

W latach 1990-1992 rosyjska prokuratura przeprowadziła szereg przesłuchań Mitrofana Syromiatnikowa, kata z Charkowa.

Braliśmy szynele, czapki - zeznawał. - Trzeba było przecież przykrywać ich, trzeba było owijać czymś głowę. Rozumiecie. Żeby nie krwawiła. Owijaliśmy od razu po rozstrzelaniu. Braliśmy ich stamtąd i układaliśmy na samochodzie, na przemian. Jednego głową w jedną stronę, drugiego w przeciwną. I tak stopniowo, do brzegu.

(…)

Ciała Polaków zamordowanych w więzieniu NKWD w Charkowie wywożone były do miejscowości Piatichatki, gdzie wrzucano je do dołów śmierci. Przed zasypaniem ciała zamordowanych posypywano proszkiem, który miał przyspieszyć proces rozkładu.

Potem przez pewien czas na miejscu pochówku dyżurowali czekiści. Jeżeli poziom ziemi gdzieś się obniżył, ich zadaniem było dosypanie piasku i wyrównanie gruntu. Po zamordowanych nie mógł pozostać żaden ślad.

Syromiatnikow w swoich zeznaniach ujawnił rzecz mrożącą krew w żyłach. Otóż w przeciwieństwie do Kalinina, w Charkowie Polaków wyprowadzano z cel po kilku. Stali oni na korytarzu ze skrępowanymi rękami, czekając na swoją kolej. Słyszeli więc strzały, którymi mordowano ich kolegów.

Na rozkaz komendanta miejscowego NKWD Timofieja Kuprija jedni strażnicy wprowadzali kolejnego Polaka, a inni wyciągali ciało z katowni. Trudno sobie wyobrazić, co musieli przeżywać skazani czekający na swoją kolej.

Co ciekawe, Kuprij, który był w Charkowie głównym katem, został później przeniesiony na stanowisko dyrektora kombinatu przemysłu tłuszczowego w Połtawie. Dokonał tam olbrzymich nadużyć i w efekcie stanął przed sądem.

Pobieda i zegarek

(…)

Aby wiedza o tym straszliwym ludobójstwie była pełna, trzeba jednak również zajrzeć na drugą stronę. Do mrocznego świata katów.

Po upadku komunizmu odtajniony został rozkaz numer 001365 wydany przez Berię po zakończeniu operacji katyńskiej, na mocy którego 125 funkcjonariuszy NKWD zostało nagrodzonych „za pomyślne wykonanie zadań specjalnych”.

Nikita Pietrow, znakomity rosyjski historyk z Stowarzyszenia „Memoriał”, wykonał mrówczą pracę i zidentyfikował niemal wszystkich wymienionych. Ich biogramy opublikował w dwóch - wydanych w Polsce - książkach Psy Stalina i Poczet katów katyńskich.

Przeglądając je, można stwierdzić, że nie ma żadnej prawidłowości. Część katów po 1940 roku pięła się po szczeblach kariery w sowieckim aparacie przemocy, część przeciwnie - wegetowała na poślednich stanowiskach lub została zamordowana przez nową ekipę rządzącą po śmierci Stalina.

Wśród morderców są ludzie rozmaitego wykształcenia, rozmaitej pozycji zawodowej, rozmaitego wieku i rozmaitych narodowości - Rosjanie, Ukraińcy, Białorusini, Żydzi, przedstawiciele narodów wschodnich ZSRS. Zdecydowana większość miała pochodzenie chłopskie i robotnicze. Wcześniej pracowali jako palacze, kierowcy, tragarze.

Najstarszy to Iwan Stelmach, komendant więzienia NKWD w Smoleńsku, który gdy dokonywano mordów, miał pięćdziesiąt osiem lat. Dowodził rozstrzeliwaniami w Katyniu. Według nie sprawdzonej informacji zmarł w męczarniach - w „straszliwym bólu, który przeżerał mu wnętrzności”.

Najmłodsza na liście jest Anna Iwanowna Razorienowa. W 1940 roku miała zaledwie dwadzieścia jeden lat. Była maszynistką, która układała listy śmierci. Wierzyła w ideały komunizmu, z partii wystąpiła dopiero w 1990 roku.

Dobrze znane są losy najgłośniejszego z katów, Wasilija Błochina, który własnoręcznie zamordował 15 tysięcy ludzi. Najprawdopodobniej do dziś żaden masowy morderca nie zdołał się nawet zbliżyć do tego „rekordu”. Oprócz setek polskich jeńców Błochin podczas wewnętrznych sowieckich czystek zastrzelił między innymi: Lwa Kamieniewa, Grigorija Zinowjewa, Michaiła Tuchaczewskiego, Gienricha Jagodę, Nikołaja Jeżowa i pisarza Izaaka Babla. To, że wyznaczono go do tych zabójstw, oprawca uważał za zaszczyt.

W dowód uznania za wierną służbę Błochin dostał samochód osobowy GAZ M-20 Pobieda - Polakom znany jako Warszawa - i złoty zegarek. W przeciwieństwie do większości innych ważnych czekistów nie padł ofiarą żadnej czystki - dla kolejnych szefów NKWD był niezastąpiony. Zawsze cieszył się również protekcją samego wodza. Na emeryturę przeszedł dopiero po śmierci Józefa Stalina. Wydawało się, że wreszcie będzie miał czas na przeczytanie siedmiuset książek na temat hodowli koni, które zgromadził. Nieoczekiwanie zmarł jednak w 1955 roku na atak serca. Po wielu latach nocnej, wyczerpującej „pracy” miał zrujnowane zdrowie.

Jego dwaj pomocnicy z Kalinina zrobili zawrotną karierę. Nikołaj Siniegubow - wyjątkowy sadysta znany ze znęcania się nad więźniami - został wiceministrem kolejnictwa Związku Sowieckiego. Michaił Kriwienko pełnił zaś funkcję naczelnika sztabu Wojsk Konwojowych NKWD i szefa Głównego Zarządu d/s Jeńców Wojennych i Internowanych NKWD.

Dmitrij Tokariew był kolejno ministrem bezpieczeństwa w sowieckich republikach tadżyckiej i tatarskiej.

Ręce chirurga

Najciekawsze w całej sprawie nie są jednak ścieżki kariery, ale psychika zabójców. Czy zamordowanie takiej liczby ludzi odcisnęło na niej jakieś piętno, czy też przeszli nad tym do porządku dziennego i przystąpili do innych zadań?

Otóż - jak zwykle w takich wypadkach - zależało to od człowieka. W zeznaniach z 1991 roku Tokariew twierdził, że część morderców nie mogła spać spokojnie. Na przykład kierowca Tokariewa Nikołaj Suchariew, który w nagrodę za udział w mordowaniu Polaków otrzymał pistolet TT, z którego podobno się zastrzelił.

Czy to prawda? Trudno powiedzieć. Szczególnie że inna historia opowiedziana przez Tokariewa okazała się kłamstwem. Według niego inny morderca, Andriej Rubanow, w wyniku swojej krwawej roboty postradał zmysły. W rzeczywistości Rubanow dosłużył się stopnia pułkownika i dożył w dobrym zdrowiu do osiemdziesiątki.

Dużo jednak pił. Twierdził, że to dlatego, by zabić wyrzuty sumienia. „O Panie - mówił - ilu ludzi przeszło przez moje ręce. Samych Polaków ilu!”

Krew na rękach nie dawała jednak spokoju innemu zabójcy, Piotrowi Karcewowi. Według jego córki ojciec „bardzo przeżywał swoją winę”. Raz zabrał ją do Katynia i w miejscu, gdzie znajdowały się masowe mogiły polskich oficerów, położył się na ziemi i długo płakał. 18 stycznia 1948 roku Karcew odebrał sobie życie.

Typową „chorobą zawodową” katyńskich oprawców był alkoholizm. Wielu z nich dosłownie zapiło się na śmierć. Trudno jednak ocenić, na ile było to skutkiem samych egzekucji, a na ile elementem stylu życia ówczesnych sowieckich mężczyzn. Szczególnie pracujących w „organach”.

Weźmy na przykład kata Iwana Antonowa. Mieszkał z żoną i córką w dwóch skromnych pokojach w komunałce - pisał Nikita Pietrow w Poczcie katów katyńskich. - Według sąsiadów był małomówny, nigdy nie wypowiadał się na tematy związane ze służbą, nie rozmawiał o polityce. Tylko o sprawach codziennych. Sąsiad jak sąsiad - zupełnie zwykły człowiek. Był jednak szczegół, który szokował sąsiadów. Bardzo często Antonowa odwozili do domu nad ranem, kompletnie pijanego, i wciągali go po schodach. A wraz z nim - wielkie bukiety kwiatów. Przynosili bezwładne ciało otoczone kwiatami, tak jakby za każdym razem grzebali człowieka, który rozstrzelał własną duszę. A może wszystko było bardziej prozaiczne i zapach kwiatów miał ukryć zapach krwi, prochu i trupi odór. Gdy morderca dochodził do siebie - szedł do łazienki i długo mydlił pokryte rudą szczeciną dłonie.

Podobnie robił słynny sadysta Boris Rodos (…) W ramach operacji katyńskiej nadzorował zgładzenie 3435 polskich więźniów na terenie sowieckiej Ukrainy. Syn Rodosa: (…) Wracał do domu koszmarnie zmęczony, wycieńczony i bardzo długo, co pół godziny, ciągle od nowa namydlając ręce, mył je w umywalce. Po same łokcie. Jak chirurg (…)

A tak o swojej pracy mówił jeden z egzekutorów:

Oczywiście wódkę piliśmy do utraty przytomności. Co by nie mówić, ta praca nie należała do lekkich. Tak bardzo byliśmy czasem zmęczeni, że ledwo staliśmy na nogach. A myliśmy się wodą kolońską. Do pasa. Inaczej nie dało się pozbyć zapachu krwi i prochu. Nawet psy na nasz widok uciekały i jeśli szczekały, to z daleka.

Z powodu nadmiernego picia wielu „zasłużonych” w 1940 roku czekistów zostało wydalonych z „organów”. Skończyli na ulicy lub jako stróże nocni. Inni pracowali jako ślusarze lub szambiarze. Do końca życia ludzi zaangażowanych w mordowanie Polaków łączyła jednak wspólna tajemnica.

Jak pisze Nikita Pietrow, tworzyli zamknięty tajemny krąg. Często się spotykali - aby w milczeniu pić wódkę - mieszkali blisko siebie, mieli się nawzajem na oku. Gdy któryś zmarł, reszta, w ciemnych garniturach, przychodziła na pogrzeb. Co ciekawe, mordercy, nawet we własnym gronie, nigdy nie rozmawiali o tym, co działo się wiosną 1940 roku. I dbali o to, aby żaden z nich nie „puścił pary”. Tajemnica miała być dotrzymana do końca.

W ramach zbrodni katyńskiej zamordowano około 22 tysięcy Polaków. Katów było grubo ponad stu. Byli to ludzie bardzo różni. Różnej narodowości, różnej pozycji zawodowej i różne przyświecały im motywy. Różnie także reagowali na zbrodnie, które popełnili.

Wszystkich jednak łączy jedno - żaden za udział w zbrodni z 1940 roku nie został pociągnięty do odpowiedzialności. Katyń pozostał zbrodnią bez kary.

Skrót artykułu Piotra Zychowicza, który ukazał się w „Historii Do Rzeczy” nr 2/2013